Από το Ναγκόρνο Καραμπάχ ως τη Γάζα – Τι συνδέει τις εξελίξεις

 

Η επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ το πρωί του Σαββάτου είναι η τελευταία «έκπληξη» σε μια χρονιά παρόμοιων φαινομενικά απροσδόκητων γεγονότων στην ευρύτερη περιοχή, η οποία εκτείνεται από την Ουκρανία μέχρι το Σουδάν. Ένα μέρος του κόσμου, όπου λαμβάνει χώρα το -φαινομενικά πάλι- αδιανόητο, η επαναχάραξη κρατικών συνόρων.

Έτσι, η επίθεση αυτή, όπως αναλύει στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ο Πέτρος Βαμβακάς -Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών & Διεθνών Σχέσεων του Emmanuel College και Διευθυντής στο Ινστιτούτο Μελετών Ανατολικής Μεσογείου- πρέπει να εξεταστεί μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό και γεωπολιτικό πλαίσιο, ξεκινώντας από την αποχώρηση των Αμερικανών από το Αφγανιστάν και την ενεργό εμπλοκή στο Ιράκ.

Τα σημάδια της αναδιάταξης

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κίνα και η Ρωσία, αξιοποίησαν το χρόνο στα τέλη του 2021 για να αναπροσαρμόσουν τις προτεραιότητές τους και να προετοιμαστούν και για την επικείμενη αναδιάταξη στην περιοχή, η οποία βρίσκεται σε εξελιξη από την εισβολή στο Ιράκ το 2003.

Η συμφωνία AUKUS το φθινόπωρο του 2021 είναι ένα καλό παράδειγμα μέρους αυτής της αναδιάταξης, προς μεγάλη απογοήτευση της Γαλλίας εκείνη την εποχή. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί το ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν πλήρη επίγνωση των ρωσικών προθέσεων στην Ουκρανία και δεν εξεπλάγησαν καθόλου με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Στους 20 μήνες που ακολούθησαν η γεωπολιτική αναδιάταξη συνεχίστηκε, με έναν πόλεμο φθοράς στην Ουκρανία και την επέκταση του ΝΑΤΟ, μια αναδυόμενη Ινδία και μια αναπροσαρμοζόμενη, πιο διπλωματικά δεσμευμένη, Κίνα. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα της αναδιάταξης, αλλά κανένα δεν είναι καλύτερο από το συνηθισμένο βαρόμετρο των μεταβαλλόμενων παγκόσμιων προτύπων από την ευρύτερη γειτονιά της Ανατολικής Μεσογείου.

Μια περιοχή που εκτείνεται από την Ουκρανία μέχρι το Σαχέλ αποτελεί μέρος της λεκάνης της Ανατολικής Μεσογείου, η οποία συνεχίζει να είναι ένα ασταθές εθνοθρησκευτικό μωσαϊκό σε μια εποχή, που η επανεδραίωση εθνικών κρατών απαιτείται για τη γεωπολιτική αναπροσαρμογή. Τσετσένοι, Αρμένιοι, Κούρδοι, Παλαιστίνιοι, Χούτι, Τίγκρεϊ, είναι μερικές μόνο από τις πιο εξέχουσες εθνοθρησκευτικές συγκρούσεις που κλυδωνίζουν την περιοχή εδώ και δεκαετίες, οι οποίες έχουν γίνει επίσης βολικά σημεία εισόδου για εξωγενείς πολέμους δι’ αντιπροσώπων (proxy wars). Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες οι συγκρούσεις αυτές κυριάρχησαν στους πολέμους στην περιοχή από την Ουκρανία έως τον Καύκασο, το Λεβάντε, την περιοχή της Ερυθράς Θάλασσας και το Σαχέλ.

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία σηματοδότησε την απομάκρυνση από το status quo και την πιθανή αυγή μιας νέας προσέγγισης, αυτής της εδραίωσης και της προσάρτησης -που εγκαινιάστηκε την προηγούμενη δεκαετία στη Γεωργία, στην Κριμαία κ.ά., η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί καλύτερα ως επιστροφή στο μέλλον. Η πιθανότητα επιτυχίας των ρωσικών προσαρτήσεων έχει προβληματίσει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, διότι η ιστορική εμπειρία από τον προηγούμενο αιώνα είναι σαφής και οδυνηρή. Για παράδειγμα, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αποτέλεσμα του αναθεωρητισμού ο οποίος προκλήθηκε μετά το τέλος του Α’ Π.Π., ιδιαίτερα στην Ανατολική Ευρώπη και στις σφαίρες επιρροής των πρώην αυτοκρατοριών.

Η αποτυχημένη ουκρανική αντεπίθεση της περασμένης άνοιξης και του καλοκαιριού έθεσε το ενδεχόμενο ο μεγαλύτερος φόβος να γίνει πραγματικότητα. Ακούσαμε από αριθμό «διαρροών» από αξιωματούχους του ΝΑΤΟ[1] κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ότι ίσως η Ουκρανία μπορεί να έρθει σε συμφωνία με τη Ρωσία, ανταλλάσσοντας εδάφη με επίτευξη ειρήνης. Μια δήλωση η οποία, βέβαια, διαψεύστηκε αμέσως και υποβαθμίστηκε από τον Γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ τον Αύγουστο.

Τέσσερα σημαντικά γεγονότα συνδέουν τις εξελίξεις

Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών εβδομάδων, υπήρξαν τέσσερα γεγονότα, τα οποία δείχνουν ότι βρισκόμαστε στο πολύ επικίνδυνο σημείο που φοβόμασταν, την ένταση του αναθεωρητισμού και τη δρομολόγηση της αλλαγής εθνικών συνόρων. Υπήρξαν αρκετές δυσοίωνες ενδείξεις ότι έχουμε εισέλθει στην εποχή του κρατικού αναθεωρητισμού στην περιοχή, ιδίως στην περιοχή του Σαχέλ, ξεκινώντας από την Αιθιοπία και το Σουδάν, αλλά οι εξελίξεις αυτές παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτό το ταχέως μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον. Τα τρία γεγονότα είναι διεθνή, ενώ το τέταρτο αφορά τις ΗΠΑ, αλλά με παγκόσμιες επιπτώσεις. Η μετακίνηση και οι συναντήσεις του συμβούλου Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ, Τζέικ Σάλιβαν στη Μάλτα με τον Κινέζο υπουργό Εξωτερικών Γουάνγκ Γι, με την Ταϊβάν σε περίοπτη θέση στην ατζέντα και στη συνέχεια τα δύο ταξίδια το Σαββατοκύριακο στη Σαουδική Αραβία θα πρέπει να αξιολογηθούν ως ένα από αυτά τα γεγονότα, το οποίο λόγω του διπλωματικού χαρακτήρα δεν έχει προβληθεί αναλόγως.

Το δεύτερο και πολύ σημαντικό είναι η ταχεία δράση του Αζερμπαϊτζάν στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, και ο εκτοπισμός των Αρμενίων, από εδάφη που κατείχαν για αιώνες, και η πλήρης αποσιώπηση αυτού που κάποιοι θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν ακόμη και ως εθνοκάθαρση. Είναι ενδιαφέρον ότι το Google Maps άλλαξε τα ονόματα της περιοχής, λίγες ώρες μετά την έναρξη της εκκένωσης των Αρμενίων. Αν και δεν έχουμε δει τις πλήρεις επιπτώσεις της αλλαγής του χάρτη στον Καύκασο μετά την ενοποίηση από το Αζερμπαϊτζάν, γίναμε μάρτυρες κάποιων πολύ ενδιαφέρουσων ανακατατάξεων στην περιοχή, η οποία υπήρξε μια περιοχή με τα ιμπεριαλιστικά οράματα της Ρωσίας, της Τουρκίας και της Περσίας να είναι ιστορικά ενεργά. Η δυσχερής θέση των Αρμενίων στην περιοχή το 2023, έναν αιώνα μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης, έχει δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα. Η Ρωσία φαίνεται να υποχωρεί ή να έχει εκτεθεί λόγω της ανάγκης της για τους ενεργειακούς πόρους του Μπακού. Κατά συνέπεια, η Αρμενία φαίνεται να έχει απεμπλακεί από τη ρωσική σφαίρα επιρροής και κινείται προς τη Δύση, ενώ το Ιράν εξακολουθεί να είναι ο μόνος περιφερειακός σύμμαχός της, καθώς η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν ενισχύουν την παντουρκική τους συγγένεια. Η σχέση της Αρμενίας με το Ιράν έχει ωθήσει το Ισραήλ σε συνεχή υποστήριξη του Αζερμπαϊτζάν με στρατιωτικά όπλα, ιδίως τα πολύ αποτελεσματικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη Harop. Παρόλο που το τέλος του Αρτσάχ έλαβε περιορισμένη παγκόσμια κάλυψη, σηματοδότησε τη σαφή έναρξη της πιθανότητας αλλαγής των συνόρων της περιοχής, ιδιαίτερα ευάλωτης στις ανεκπλήρωτες φιλοδοξίες εθνοτικών ομάδων στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένων των Τσετσένων, των Κούρδων και των Παλαιστινίων.

Η κατάρριψη του τουρκικού μη επανδρωμένου εναέριου οχήματος πάνω από τη Συρία πριν από λίγες ημέρες από τις συμμάχους στο ΝΑΤΟ Ηνωμένες Πολιτείες, πέρα από το γεγονός ότι ήταν ένα ακόμη πρωτοφανές γεγονός, ήταν περισσότερο μια ένδειξη των ορίων που έθεσαν οι ΗΠΑ, ότι η Τουρκία θα περιοριστεί στις φιλοδοξίες της στην περιοχή, ιδιαίτερα σε σχέση με τη διασφάλιση του αυτόνομου κουρδικού κράτους εκεί.

Το τέταρτο γεγονός, το οποίο δεν σχετίζεται άμεσα, αλλά έχει μεγάλη επιρροή και μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και ως καταλύτης, είναι η ψηφοφορία στη Βουλή των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ, την περασμένη Τρίτη, η οποία «άδειασε» τη θέση του Προέδρου της Βουλής και ενδεχομένως να θέσει σε κίνδυνο τη χρηματοδότηση για τη στήριξη της Ουκρανίας. Η διακοπή της αμερικανικής υποστήριξης θα ήταν καταστροφική για τις προσπάθειες της Ουκρανίας να αμυνθεί έναντι των Ρώσων και την πραγματική πιθανότητα η Μόσχα να εκπληρώσει τους στόχους της για προσάρτηση. Ένα αποτέλεσμα με περιφερειακές, αλλά και παγκόσμιες επιπτώσεις. Γεωπολιτικές συγκυρίες και η πιθανότητα αναγνώρισης την αλλαγή συνόρων, ωθούν πλέον ομάδες με διεκδικήσεις να αρπάξουν την ευκαιρία. Η ευκολία με την οποία, έγινε αποδεκτή η εκκένωση του Ναγκόρνο – Καραμπάχ από την διεθνή κοινότητα, την περασμένη εβδομάδα, έχει πλέον ανοίξει τις ορέξεις για παρόμοιες ενέργειες.

Η επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ πρέπει να εξεταστεί μέσα σε αυτό το χρονικό και γεωπολιτικό πλαίσιο. Υπάρχουν πολλές οπτικές γωνίες σε αυτό το γεγονός, οι οποίες περιλαμβάνουν τα ζητήματα των υπηρεσιών πληροφοριών, την ετοιμότητα του ισραηλινού στρατού ή την απρόσμενη πολυπλοκότητα του επιχειρησιακού σχεδιασμού και τη συνθετότητα του οπλισμού που χρησιμοποιεί η Χαμάς. Στο πλαίσιο της αφήγησης του αναθεωρητισμού και της χρονικής συγκυρίας, είναι μια ακόμη ένδειξη, ότι βρισκόμαστε στην εποχή που αρκετοί παράγοντες θεωρούν ως την κατάλληλη στιγμή για να ανασχεδιάσουν τον χάρτη, και ότι αυτή θα μπορούσε να είναι η στιγμή για να επιτευχθούν οριστικές λύσεις σε εθνοτικές διαμάχες αιώνων. Τα γεγονότα στον Καύκασο και η κινητικότητα στην Βόρεια Συρία δημιουργούν προβληματισμούς και για τα αλλά κράτη στην περιοχή, όπως το Ιράν αλλά και σε έθνη με κρατικές βλέψεις, όπως οι Κούρδοι και οι Παλαιστίνιοι.

Υπάρχουν δύο ή τρεις παρατηρήσεις, οι οποίες είναι ανησυχητικές, όσον αφορά μία πιθανή πολεμική σύγκρουση. Το Παλαιστινιακό ζήτημα είναι ένα ζήτημα που προέρχεται από το 1947 ή το 1967 ή το 1973, -ανάλογα με το πλαίσιο που επιλέγει ο κάθε αναλυτής- που έχει ενώσει ή διχάσει τον αραβικό και τον μουσουλμανικό κόσμο. Κατά καιρούς τα τελευταία 80 χρόνια το ζήτημα έχει βολικά υποστηριχθεί από διάφορα κράτη, μεταξύ των οποίων η Αίγυπτος, ή τα κράτη του Κόλπου, ή η Τουρκία με βάση την αραβική ή μουσουλμανική ενότητα, όπως στην περίπτωση της Άγκυρας. Μόλις τον Αύγουστο του 2020 ο πρόεδρος Ερντογάν μετατρέποντας την Αγιά Σοφιά σε τζαμί, ανέφερε ότι η Ιερουσαλήμ θα είναι ο επόμενος σταθμός προς την ίδρυση του χαλιφάτου. Τις τελευταίες 24 ώρες το -σιιτικό Ιράν- Ιράν είναι η μόνη χώρα στην περιοχή που υποστηρίζει την -σουνιτική- επίθεση στο όνομα της μουσουλμανικής αλληλεγγύης κατά του Ισραήλ, ενώ οι σουνιτικές Αίγυπτος, Σαουδική Αραβία και Τουρκία τάχθηκαν υπέρ της επιφυλακτικότητας. Ένα άλλο σημαντικό σημείο, λίγες ώρες πριν από την επικείμενη εισβολή του Ισραήλ στη Γάζα είναι η δήλωση του Ισραηλινού πρωθυπουργού Νετανιάχου για την εκκένωση του πληθυσμού της Λωρίδας, υποσχόμενος μια ισχυρή απάντηση.

Δυστυχώς, αυτό που παρακολουθούμε δεν είναι πρωτοφανές, μάλλον είναι η επιστροφή του αναθεωρητισμού και η επαναχάραξη του χάρτη, που θα είναι μια πρωτόγνωρη ανθρωπιστική καταστροφή, γιατί στον 21ο αιώνα η ανθρωπότητα είναι πολύ πιο θανατηφόρα.