Η Λατρεία της Παναγίας: Η σημασία των εκδηλώσεων του Δεκαπενταύγουστου

΄Εχουμε συχνά αναφερθεί στο γεγονός ότι η λαϊκή πίστη- ανάγκη της  ανθρώπινης ψυχής ανεξάρτητα από χρόνο και θρησκεία- εκδηλώνεται ομαδικά με την τέλεση θρησκευτικών τελετών και πανηγυριών με τη συμμετοχή των μελών μιας κοινωνίας με κοινές θρησκευτικές αντιλήψεις, κοινή εστίαση, δρώμενα (παραστάσεις μεταμφιεσμένων με σκοπό τη γονιμότητα και ευφορία) κ.ά. Πλαισιωτικά λειτουργούν οι εμπορικές συναλλαγές (εμποροπανηγύρεις) που ικανοποιούν άλλες, επίσης σημαντικές και επιτακτικές ανάγκες μεγάλων ομάδων πληθυσμού. 

Τα θρησκευτικά πανηγύρια είναι από τα εθιμικά εκείνα στοιχεία που έχουν αντισταθεί περισσότερo στο χρόνο, ανεξάρτητα από τις διαφοροποιήσεις που έχουν υποστεί. Έτσι μεγάλα πανηγύρια στον ελληνικό χώρο, όπως εκείνα της Παναγίας του Δεκαπενταύγουστου και της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου) κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αποτελούν ευκαιρίες, εκτός από την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος, για κοινωνική συναναστροφή, εμπορικές  πράξεις και  συμφωνίες, διασκέδαση και επι-στροφή των αστών και των ξενιτεμένων συντοπιτών στην ιδιαίτερή τους πατρίδα.

Ορισμένοι τόποι λατρείας, όπως της Παναγίας στην Τήνο, της Καταπολιανής στην Πάρο, της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, της Παναγίας Σουμελά, του αγίου Ραφαήλ στη Μυτιλήνη, του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, του Αγ. Γεράσιμου στην Κεφα-λονιά, της Μυρτιδιώτισσας στα Κύθηρα κ.ά. και τα αντίστοιχά τους πανηγύρια πανη-γύρια αποτελούν «προσκυνήματα» πανελλήνιας εμβέλειας. Όμως τόσο αυτά τα πα-νελλήνια προσκυνήματα, όσο και τα μικρά τοπικά πανηγύρια έχουν την ίδια θρησκευτική και επικοινωνιακή σημασία και βαρύτητα. 

Ανάμεσα σ’ αυτά τα πανηγύρια ξεχωρίζουν εκείνα της Παναγίας, αφού στην ...αυλή της συγκεντρώνονται σαν τα διασκορπισμένα στα πέρατα της γης αδέρφια για να  προσκυνήσουν στη χάρη της, αλλά και να συναντηθούν με αγαπημένα πρόσωπα, που λείπουν καμμιά φορά πολλά χρόνια στην ξενιτειά, να (επι-)δείξουν την επιτυχία τους στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα με την προσφορά ταμάτων στην Παναγία, το ξόδεμα χρημάτων στα όργανα   στο χοροστάσι, το ντύσιμο και το αυτοκίνητο, αλλά ακόμη και την μεγάλη περιουσία του ο καθένας, τη φαμίλια του.

Να πούμε για την Παναγιά σήμερο  στην αυλή της ξενιτεμένοι ήρθασι και φίλοι στη γιορτή της..

Γιατί,  ενώ υπάρχουν σήμερα πολλοί και διάφοροι τρόποι να δείξει ο καθένας το βιός του το πανηγύρι παραμένει ο χώρος και ο χρόνος  που θα βρεθούν όλοι μαζί και θα συνεκτιμήσουν τις προόδους τους και θα σχολιάσουν την κατάσταση  του καθενός χωριστά αλλά και του συνόλου.

 Η Παναγία κατέχει, όπως ήδη αναφέρθηκε, ξεχωριστή θέση μεταξύ των μορφών της ελληνικής λαϊκής λατρείας. Η Καταπολιανή ή Εκατονταπυλιανή, η Μεσοσπορίτισσα (21 Νοεμβρίου), η  Αποσοδειά (8 Σεπτεμβρίου), η Ευαγγελίστρια (25 Μαρτίου), η Παναγία του Δεκαπενταύγουστου (Κοίμηση της Θεοτόκου, 15 Αυγούστου)  κ.ά. είναι μερικά από τα πανηγύρια της Παναγίας, μητέρας του κόσμου και πηγής της ζωής. Ο λαός εκφράζει αυτή την ιδιαίτερη προτίμηση με τη χαρακτη-ριστική παροιμιακή φράση: Ας μ’ αγαπάει η Παναγιά , κι ας με μισούν οι άγιοι, με την πεποίθηση ότι έχει μεγαλύτερη δύναμη  αλλά και κατανόηση από όλα τα άλλα πρόσωπα της χριστιανικής λατρείας.

Θεοτοκωνύμια

Μια ενδεικτική αλφαβητική ταξινόμηση του γλωσσικού πλούτου που αναφέρεται στην Παναγία και αντανακλά τη θέση της στη συνείδηση και την ψυχή του ελληνικού λαού μας έδωσε μια σειρά από Επώνυμα της Παναγίας, που εκφράζουν  αυστηρή και ταυτόχρονα τρυφερή ευλάβεια και πίστη (Γαλήνη, Υπακουή, Σκέπη), οικειότητα, (Κιουρά, Γριά Κερά), αλλά και φόβο, σιγουριά για την προστασία (Θαλασσίτρα, Πολεμίστρια, Του Χάρου). Συχνά, βεβαίως η Παναγία παίρνει το όνομά της από τον τόπο ή τον κτήτορα-ιδιοκτήτη της εκκλησίας:  Αγιάσος, Βρυσανή, Αμπελακιώτισσα, Βλαχερωνίτισσα, Καταπολιανή, Προυσσιώτισσα, Σουμελά κ.ά.

Ενδεικτικά προσωνύμια της Παναγίας

Αγιά, Αγιάσος, Αγιοσορίτισα (Κων / πολις), Αγιονορίτισσα (Κων/πολη),  Αγρι-διώτισσα, Αθηναία, Ακαδημιώτισσα, Ακάθη, Ακοή, Ακρωτηριανή (μεσαιων. Ηρακλείου), Αλευρού (κτητ. Από τινος Αλευρά), Αμοργιανή, Ανα-φωνήτρια (Ζάκυνθος), Απανωχωριανή, Αργοκοιλιώτισσα, Αρκουδιώτισσα, Αγ. Γαλήνη, Αργυροκλειδούσα, Αγ. Απακοή, Απακοή, Αγία Σκέπη, Αγία Λαύρα (Κοίμηση)

Βαγγελίστρα (Τήνος, Μύκονος), Βρυσανή, Βαρκιώτισσα, Βροντούσα, Βροντιανή, Βλαχέρνα (μεσ.)  Ηρακλείου, Βλαχερωνίτισσα Κων/πολη και στην Κρήτη,

Γαλήνη (μεσ.) Ηρακλείου, Γαλακανή (Κάλυμνος), Γιάτρισσα, Κεραψηλή (Κάλυμνος) Γλαστριανή (από τινος Γλαστριανού) Μύκονος, Γλυκογαλούσα, Γαλατού, Γλυκοφιλούσα, Γκρεμνιώτισσα, Γουμένισσα, Γρυλού, Γαλατιανή, Γοργοπάκουος (μεσ.) Ηρακλείου, Γριά Παναγιά, Μύκονος Παράβλ. Γρε Κυρά Κισάμου.

Διασώζουσα, Δραπανιώτισσα Κεφαλληνία

Εκατονταπυλιανή, Εύρεση, Εψιμιανή, Ευαγγελισμός, Ευαγγελίστρα, Ελεούσα (μεσ.) Ηρακλείου και Ήπειρο.

Ζωοδόχος Πηγή,

Θαλασσίστρα, Θαλασσίστρα, Θαλασσιώτισσα (Μήλος), Θαλασσομάχισσα (μες.) Ηρακλείου,  Θεοτόκος, Θεοσκέπαστος (μεσ. Ηρακλείου), Θρονιώτισσα, Θυμια-νή,

Καλαβρέζα (Κεφαλληνία)  Καλαμιώτισσα (μεσ. Ανάφης), Κακοπετριανή, Καλό-πετρα, Καρδιανή (Τήνος, Μύκονος, παράβλ. Καρδιώτισσα Κρήτης), Καταφυγή (μεσ. Ηρακλείου), Κεραπολίτισσα (Φουρνές Μεραμπέλλου Κρήτης),  Κεχριωνί-τισσα (Κεφαλληνία), Κόκκινη, Κυκκώτισσα, Κατευοδώτρα(Σκιάθος), Κουνί-στρα (Σκιάθος), Κοίμησης Θεοτόκου, Καστριανή, Κανακαριώτισσα, Κιουρά των Αγγέλων (Μύκονος, Ζάκυνθος. Βλ. και Κυρία των Αγγέλων), Κουμαρού (23 αυγ. Μύκονος), Κουνίστρα (Σκιάθος), Κρεμαστή (Ρόδου), Κρητικιά (Μονεμβασία), Κυρία των Αγγέλων (μεσ. Ηρακλείου), Καταπολιανή, Κανάλα, Καλαμιώτισσα, Κιτριανή, Καρδιώτισσα, Κεφαλαριώτισσα (Άργος), Κρουσταλλένια, Κριτσιώ-τισσα, Κυριότισσα (Κων/πολη), Κερά (Αθήνα), Κερά Καντήλη (Αθήνα), Αγία Κιουρά (Αθήνα), Χρυσοσπηλιώτισσα (Αθήνα, Π. η Βλασσαρού (Αθήνα),

Λαμπρινούσα, Λεμονήτρα (8 Σεπτ.,Τήνος, Μύκονος), Λεμονήτισσα, Λεούσα,  Λιόκαλη (Σέρρες), Λογγοβάρδα, Λιμνιώτισσα (τοπων. Μύκονος), Λουλουδιανή (μεσ. Ηρακλείου), Λυμπιανή (Πάνω στον Όλυμπον, όρος, Σκύρος)

Μανωλίτισσα (μεσ. Ηρακλείου), Μυρτιδιώτισσα, Μετοχιώτισσα, Μεγ. Παναγιά Μητρόπολις,  Μύκονος), Μεσαμπελίτισσα (τοπ. Χανιά(κατά Μπουκαλήν, 17ος αι.),  Μισοχωριανή (εξωκκλήσιον εις τα Μεσόχωρα, Σκύρος), Μούσαινα (νεκρο-ταφείο, Μύκονος), Μουσταπίδαινα (εις ελαιώνα Αττικής), Μουρακουλόζα, Μεγαλόχαρη, Μεγαλομάτα, Μαλαματένια, Μπρουσιώτισσα (22 Αυγ.)Στην Ακαρνανία

Νεαμονίτισσα,

Ξένη (Κυρά Ξένη),

Οδηγήτρα, Ολυμπιώτισσα (Ελασσόνα)

Πανάχρα (Μύκονος, πρβλ. Πανάχραντη Κων/πολης), Πανάχραντος, Παντάνασσα (μεσ. Ηρακλείου, Μύκονος, Μυστράς), Πανύμνητος (μεσ. Ηρακλείου, Μύκονος), Παραπορτιανή (στο παραπορτίδι του Κάστρου, Μύκονος), Παν. Η Ξυδού (Κηφισιά)Παν. Στις Μενετες, Π. του Μαχαιρα, Π. η Πρέκλα, Π. Στο Πυργί, Π. στην Κεχριά, Π. του Ντομάν, Π. Πολεμίστρα, Παπαμελέτη, η Λειβαδιώτισσα, η Διγενή, η Πορταρίτσα, η Κυρά, η Τσαμπίκα, της Πέτρας, η Γοργόνα, του Κάστρου, των Καστριανών, Πισκοπή, στην Περίσσα, Πλατσανή, του Λειβαδιού, της Καλαμωτής, η Σέργαινα (Τρύπα), η Ντινιούς, του Νίκους, του Πάγου, η Απεραθίτισσα, η Φιλωτίτισσα, του Ημπορειού, η Ποταμίτισσα, η Καθολική, Πρωτόθρονος, Πικριδιώτισσα, Περδικολόγισσα, Η Λέφαινα, του Μουντέ, η Φιδού, των Κρίνων, του βουνού, Πέρα Παναγιά, Παντάνασσα,  η Σκιαδενή, Π. Κεχροβουνίου, Παναγίτσα, Π. της Μακροφτελιάς, Π. στους Λειψούς, του Χάρου, η Μαύρη, του Σταυρού, Παραμυθιά,  Παρηγορίτισσα (¨Αρτα), Περβολιώτισσα (Κέρκυρα), Παλιοκαστρίτσα (Κέρκυρα), Παλιουριώτισσα (Ήπειρος), Παμμα-κάριστη (Κων/ πολη), Περίβλεπτη (Ήπειρος)  και Περιήβλεπτος (μες. Ηρα-κλείου), Πολίτισσα (μεσ. Ηρακλείου), Πυργιανή (Μύκονος), Πισοτοιχιώτισσα (μεσ. Ηρακλείου), Πονολύτρια, Πορταϊτισσα (Μονή Ιβήρων), Πυργιώτισσα (κατ’ απ’ την Ακρόπλη στο Πυργί, Αθήναι),

Ρόδον το Αμάραντον (Μύκονος)

Σπηλιανή, Σκινιώτισσα (τοπ. Κίσαμος Κρήτης), Σκορδυλλιανή, Σκουλουδού (Μύκονος), Σπηλιώτισσα (μέσα σε σπηλιά, Σκύρος), Σωτείρα (Αθήνα)

Παν. Ταραφώνας (Λακωνία), Τουρλιανή (Μονή, τοπ. Μύκονος), Τροωδίτισσα, Τραχωνίτισσα, Τελωναριά (Από καλόγρια που την έλεγαν έτσι, Μύκονος), Τριμάρτυρος (μεσ. Ηρακλείου)

Υπαπαντή

Φανερωμένη (μεσ. Ηρακλείου, Μύκονος, Σκύρος), Φιλέρημος (Ρόδος), Φανα-ριώτισσα, Φουρτούνια (Παναγία στα τοπων. Σκύρος), Φυλακτωμένη

Χιλιαρμενίτισσα (από παραδόσεις σχετικές, Κρήτη), Χρυσοπηγή (Σκύρος), Χοζο-βιώτισσα, Χρυσοκελλαριά (Μεσσηνία-Κορώνη), Χρυσοσκαλίτισσα, Χρυσοκα-στρίτισσα (Αθήνα), Χαρτωμένη, Χωστή (μες. Ηρακλείου),
Ψυχοσώστρα (μεσ. Ηρακλείου).

Παραδόσεις για την Παναγία

Είναι γνωστό ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί δημιουργούνται συνήθως γύρο απο κάποιον ιερό χώρο αφιερωμένο στο θεό,  όπου κτίζεται ναός και τελούνται οι θρησκευτικές τελετουργίες. Κατά την αρχαιότητα  οι πόλεις ιδρύονται από τους θεούς ή τους καταγόμενους από αυτούς (ημίθεους) και προς τιμήν τους κτίζονται ναοί και βωμοί.

Οι χριστιανικοί ναοί, σημείο αναφοράς σ’ ένα οικισμό,  ιδρύονται  σε κεντρικό σημείο του, που επιλέγεται συχνά από τον ίδιο τον άγιο στον οποίο αφιερώνεται. Οι διηγήσεις για θαυμαστές εμφανίσεις εικόνων αγίων στο όνειρο  κάποιων ανθρώπων «καθαρών» δηλ. αγνών για να υποδείξουν το χώρο στον οποίο επιθυμούν να κτιστεί ο ναός τους είναι πολλές και διαδεδομένες σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο.  Την προτεραιότητα στις θαυμαστές αυτές εμφανίσεις έχει η Παναγία,  πρόσωπο  αγαπητό και οικείο συνδεδεμένο με την καθημερινή ζωή των πιστών.

Η Παναγία και ο άγιος Γεώργιος, επίσης αγαπητό και οικείο πρόσωπο, συνδέονται με μια σειρά παραδόσεων που αφορούν στην ίδρυση ναών  και στη συνέχεια οικισμών γύρω από  αυτούς.  Σύμφωνα με τις σχετικές παραδόσεις, συνήθως η εικόνα της Παναγίας εμφανίζεται επίμονα σε επίκαιρο σημείο και απαιτεί, συχνά  δέρνοντας τον δύσπιστο και ανυπάκουο πιστό, να χτιστεί εκκλησία στη χάρη της, στον τόπο εμφανίσεως της εικόνας. Η παραβίαση της επιθυμίας της προκαλεί την αντίδρασή της με μετακίνηση ή εξαφάνιση της εικόνας ...

«Εδώ θέλει η Παναγία, εδώ εφανερώθη».

«Η Παναγία η Καρδιώτισσα στο Ρέθυμνο δεν θέλησε να μείνη στην εκκλησία και ξαναγύρισε στο βράχο, όπου την είχαν πρωτοβρεί τα τσομπανόπαιδα. Οι καλόγεροι ξανάφεραν την εικόνα στο μοναστήρι και για να μη φύγη κουβάλησαν την πέτρινη κολώνα-δυό μέτρα ψήλος-που είχε φέρει από την πόλη η ίδια η Παναγιά και την δέσανε εκεί με αλυσίδες. Πάνω της είναι περασμένη η αλυσίδα με κρίκους, με την οποία δέσανε οι καλόγεροι την Παναγιά... Η Παναγιά έσπασε τις αλυσίδες κ’ έφυγε σε άγνωστους τόπους» (Αλεξ. Κ. Χατζηγάκη, Εκκλησίες Κρήτης, Παραδόσεις...Ρέθυμνο).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Παναγία η Κουνίστρα της Σκιάθου στην οποία ο Παπαδιαμάντης αφιέρωσε  ένα τρυφερό ποίημα:

Στην Παναγία τήν Κουνίστρα

Εις όλην την Χριστιανοσύνη
μια είναι μόνη Παναγία αγνή,
κόρη παιδίσκη, Άσμα των Άσμάτων,
χωρίς Χριστόν, θείο παιδί, στά χέρια,
και τρεφομένη με αγγέλων άρτον!..

Εσύ' σαι η μόνη Παναγία Κουνίστρα,
που εφανερώθης στης Σκιάθου το νησί,
εις δένδρον πεύκου επάνω καθημένη,
κ' αιωρουμένη εις τερπνήν αιώραν,
όπως αι κορασίδες συνηθίζουν...

Εφανερώθης, κι όλος ο λαός
μετά θυμιαμάτων και λαμπάδων
εν θεία λιτανεία σε παρέπεμψε -
κ' εσήκωσεν ωραίον λευκόν ναόν,
που με πιατάκια ελληνικά σου στόλισε!..

Κι όλος ο ήλιος έλαμπεν εις τον ναόν σου,
και φως τον πλημμυρούσε μαργαρώδες,
όλα τ' άστέρια εφεγγοβολούσαν,
και η σελήνη εχάιδευε γλυκά
τα απλά της εκκλησίας σου καντιλάκια !..

Κ' είδες, η Κόρη, του λαού την πίστιν,
είδες και την πτωχείαν κ' ευσπλαχνίσθης,
όπως το πάλαι είχε σπλαχνισθή ο Υιός σου
τους προγόνους του ίδιου του λαού,
ως πρόβατα μη έχοντα ποιμένα...

Κι άρχισες να γιατρεύης τους αρρώστους
και να γιατρεύης τους δαιμονισμένους -
που ήρχετο ώρα κ' εις τους τοίχους εχτυπώντο
με φοβερόν συγκλονισμόν -
κι άρχισες, θεία, να θαυματουργής!..

Κ' η χάρη σου ξαπλώθηχε ως τα πέρατα
του ειρηνικού νησιού της Σκιάθου -
ω Παναγιά μου, κόρη πάναγνη, καλή!
...Κ' ίσως να φτάση κι ως εμένα και ν' απλώση
γαλήνη στην ψυχή μου, την αμαρτωλή...

Η Στράτα της Παναγιάς

Μια παράδοση για το ακρωτήριο Δρέπανο γνωστό στους κατοίκους της περιοχής και ως Στράτα της Παναγιάς (τοπων.) αναφέρεται στην επιθυμητή  ζεύξη του κόλπου, προκειμένου να γίνει εύκολο το πέρασμα στην απέναντι ακτή, χωρίς τη βοήθεια των καϊκιών (περαμάτων) που κόστιζαν πολύ και δεν ταξιδεύουν με κάθε καιρό. Η παράδοση,  λοιπόν, αναφέρει:
«Μεταξύ των χωριών Ψαθοπύργου και Θεοφίλου Πατρών, επί της σιδηροδρ. Γραμμής Αθηνών –Πατρών. Εκ της παραλίας της εγγύς του Θεοφίλου η Παναγία ως άγνωστος γυναίκα παρακάλεσέ ποτε διερχόμενον επιβατικόν καϊκι (πέραμα) όπως παραλάβει και την διαπεραιώσει εις την απέναντι ακτήν της Ναυπάκτου. Του πλοιάρχου αρνηθέντος, η Παναγία εγέμισε εντός της θαλάσσης την ποδιάν της με χώμα και επροχώρει εντός της θαλάσσης ρίπτουσα εκ της ποδιάς της χώμα. όπου έπιπτε το χώμα, ευθύς εγένετο ξηρά. Φοβηθείς ο πλοίαρχος μήπως γεφυρωθεί ούτω η ακτή της Πελοποννήσου (Θεοφίλου) με την ακτήν της Στερεάς (Ναυπάκτου) και επομένως αχρηστευθεί το επάγγελμά του, διέταξε και παρέλαβον την άγνωστον εις το καϊκι, οποότε και εννόησαν περί ποίας γυναικός επρόκειτο. Ούτως εσχηματίσθη το ακρωτήριον Δρέπανον κοινώς της Παναγιάς η Στράτα. Ταύτα κατά την παράδοσιν» (ΚΛ. Αρ. 1460, σ. 152 .Κ. Σταυρόπουλος, Αιτωλία, 1927)  Ήξερε άραγε η Παναγιά πόσο θ’ αργούσε η ζεύξη του Πατραϊκού…..

Η Παναγία η Νεράιδα

Παναγία της Καλαμπάκας

Στη Βεντίστα φαντάζει μια μαύρη σα σύννεφο πέτρα, που οι χωριανοί νοματίσανε έτσι: Κιάτρα νιάγκα [άσπρη πέτρα]. Λένε πως πάνω στην πέτρα, είδανε να κάθηται μιά όμορφη ασπροντυμένη γυναίκα. Οι χωριανοί λένε πως η γυναίκα αυτή είναι η Παναγία που έρχεται και στέκει εκεί για να προστατεύει το χωριό, ένας τσιοπάνης, όμως έλεγε πως  είναι κάποια Νεράιδα (Αλεξ. Κ. Χατζηγάκη, Παραδόσεις τ’Ασπρο-ποτάμου, Τρίκαλα, 1948, σ. 59,αρ. 117).

Όσοι ήταν βαρειά άρρωστοι τους εσήκωνε και στον αέρα. Έκανε πολλούς καλά…

«Η Παναγία η Φανερωμένη εφανερώνονταν στον ύπνο τους. Πιο παλιά είχαμε μια θαυματουργή εικόνα, ύψους κοντά ένα μέτρο. Επήγαινες κοντά, έκανες το σταυρό σου και μόλις έσκυβες να την προσκυνήσεις σε τραβούσε επάνω της σα μαγνήτης. Όσοι ήταν βαρειά άρρωστοι τους κολλούσε επάνω της, μάλιστα μερικούς τους εσήκωνε και στον αέρα. Έκανε πολλούς καλά. Δυό φορές ήρθαν να μας σφάξουν οι αντάρτες και αυτή εγλύτωσε το χωριό (Περιοχή Φλωρίνης)

Παναγιά του Χάρου ή των Κρίνων

Στους Λειψούς  υπάρχει η Παναγιά του Χάρου ή των Κρίνων: Πρόκειται για την Παναγία του Πάθους που γιορτάζεται στις 23 Αυγούστου. Η παράδοση λέει ότι μιά κοπέλλα στόλισε μιά χρονιά την εικόνα της Παναγίας με άσπρους κρίνους. Οι κρίνοι ξεράθηκαν και την επόμενη χρονιά έβγαλαν μπουμπούκια την ημέρα του  πανηγυ-ριού. Το θαύμα γίνεται μέχρι σήμερα».

Θαλασσομάχισσα

“Ήσανε τρεις αδερφές. Αυτές εκαλογέρευαν κι ανεβαίνανε καθημερινώς στην Πανα-γία του Κάστρου ν’ανάψουνε τα καντήλια. Ηκούσανε περπατησιές και τρανταγμό στο τέμπλος της εκκλησιάς. Γυρίσανε να δούνε και θωρούνε την εικόνα της Παναγίας κ’ετρέχανε τα μάτια της. Μιά αδελφή ’πό τις τρεις ’ρώτησε την Παναγιά:

-Πού ’σου ’να, Κυρά μου, κι είσαι κουρασμένη πολύ;

Τη νύχτα που κοιμούντανε η καλογρά βλέπει την Παναγία στον ύπνο της και την έσπρωξε και της λέει:

- Με ρωτούσες το πωρνό πού ήμουνα. Αν ήξερες πού ’μουνα! Ήμουνα στη Ρουσία. Εκειά εκιντύνευγε του Χαραμή το καράβι, τριαντατρία άτομα ήσανε που πασκίζανε να σωθούνε. Με παρακαλούσανε για να τως βηθήσω, αλλά δεν μπορούσα να τως κάμω τίποτα.

Σε λίγες μέρες ήρθαν τα γράμματα ότι το καράβι αυτό χάθηκε [ΚΛ, αρ. 2279, σ. 473 (Λέρος)

Τούρκοι και Ρωμιοί

Η Παναγιά η Σαρατσήνα: Έχομε ένα εξωκκλήσι ανατολικά της Άρνισσας της Παναγίας και εορτάζει της Ζωοδόχου Πηγής. Η Παναγία αυτή είχε παρουσιασθεί σ’ ένα Τούρκο που λεγόντανε Καντρή στο όνειρό του. Του είπε: “Να πας στο τάδε μέρος, εκεί όπου είναι το εκκλησάκι, αυτό το μέρος λέγεται Σαρατσήνα. Θα βρης αμυγδαλιά και θα σκάψης ανατολικώς εννιά βήματα και θα με βρεις μέσα. Και όπως πήγε και τη βρήκε. Αυτός με την πρώτη μέρα που του είπε η Παναγία δεν επήγε. Μετά δυο-τρεις βραδυές πάλι παρουσιάστηκε και του είπε:  “Γιατί δεν πήες Καδρή-αγά όπου σου είπα;” Λέει αυτός: “Είμαι φτωχός και είμαι Τούρκος”. Θα πας να πάρεις ένα από τα Ξανθόγεια (χωρίον ΒΑ της Αρνίσσης. Παλαιότερον ελέγετο Ροσίλοβο) και θαπάτε οι δυό σας.

Και όπως πήγε αυτός, βρήκε τον άνθρωπο κι επήγαν κι έσκαψαν εκεί και βρήκαν μια εικόνα κι ένα μνήμα μεγάλο με ρούχα δεσποτικά.

Την Τρίτη βραδυά που επήγε η Παναγία  να του πει να πάει να σκάψει η παναγία του παρουσιάσθηκε όταν ήτο ξυπνητός και εμιλούσαν μαζί.

Η γυναίκα του Τούρκου ήκουσε την ομιλία και τον ρώτησε με ποιά μιλούσε (σ. 1150

Λέει της. “Μιλούσα με την Παναγία”. Αυτή τον κοροίδεψε: “Η Παναγία θα παρουσιασθεί σ’ έσένα τον Τούρκο;” Την άλλη βραδυά πάει η Παναγία και την αρχινάει και την βασάνιζε. Ύστερα επίστεψε και αυτή. Έτσι έκτισαν εκεί το εκκλησάκι.
[Η ιστορία αυτή είναι γεγονός. Το διηγήθκε ο ίδιος ο Καδρή αγάς ο οποίος έφυγε από την Αρνισσα Πέλλης το 1922).

Ο Eπιτάφιος της Παναγίας

Στα νησιά επικράτησε το έθιμο της κατασκευής επιταφίου της Παναγίας. Πρόκειται για κατ’ αναλογίαν προς τον Επιτάφιο του Χριστού συνήθεια, η οποία ωστόσο δίνει την ευκαιρία εκφράσεως και με αυτόν τον τρόπο της τρυφερότητας και της οικειότητας που νιώθει ο λαός για τη Μητέρα Παναγία.

Έτσι στην Κοίμηση της Παναγιάς στο Καταφύγιο Κακαρόκαμπου στην Ικαρία στολίζουν επιτάφιο οι γυναίκες και μοιρολογούν με τραγούδια και προσευχές:

Κάτω στην Ιερουσαλήμ και στου Χριστού τον τάφο

Η Παναγιά καθόντανε μόνη και μοναχή της

Την προσευχή της ήκανε για τον μονογενή της.

Ακούει οχλές και ταραχές και σύγχυσες μεγάλες

Βγαίνει στο παραθύριν της, να δει την γειτονιά της...

Στην Πάτμο  το Δεκαπενταύγουστο γιορτάζει η Παναγία του Γερανού :

Στην Παναγιά του Γερανού χορεύουν τ’άστρα τ’ουρανού

Και στην Κυραλεούσα πέρδικες χοροκρατούσαν.

Περιγραφή του επιταφίου και της γιορτής της Παναγίας στους Παξούς περιλαμβάνει ο αειθαλής συντ. Καθηγητής της Λαογραφίας και Πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας Δημ. Λουκάτος στο χειρόγραφο της αποστολής του το  1957:

«Το πανηγύρι της Παναγίας, εδώ στο νησί [του αγίου Νικολάου] έχει μεγάλη κτηματική περιουσία, που την άφησε κάποιος, κι έδωσε εντολή, κάθε της Παναγίας (15 Αυγούστου) να σφάζουνε 3 βόδια, να τα βράζουνε ολονύχτιο σε καζάνια. Η εκκλησία δίνει τα λεφτά, παραγγέλνουνε οι επιτρόποι να φέρουνε 3 βόδια ζωντανά (ή σφαμένα) τα σφάζουνε ή τα πάνε από βραδύς στο νησί. Έχουνε μαγειρείο, τραπέζια, πάγκους, βουτσί με κρασί, ψωμί. Τα σφάζουνε το πρωί, το απόγιομα τα κόβουνε μερίδες και τα βράζουνε όλη νύχτα (ως 3 καζάνια μεγάλα, πάνου σε 3 θήκες). Αρχινάει το εσπερινό και τη νύχτα, 2 ώρες από τα μεσάνυχτα ο παπάς αρχινάει κι άλλη λειτουργία και το πρωί πάλι γίνεται η λειτουργία του πανηγυριού. Ο κόσμος κάθεται και τρώει από τα μεσάνυχτα ως τις 12 το μεσημέρι ανήμερα. Από κει και πέρα, στοπ. Μερικές φορές δε φτάνουν όλα τα βόδια. Κάθεσαι στο τραπέζι και έρκονται με τα σκουτελάκια (μαγένια) και σου βάνουνε μπροστά σου οι σερβιτόροι το δικό σου. Έχουνε κι ένα βουτσί με κρασί στην άκρη, όπου πας και σου δί-νουνε. Καΐκια πάνε κι έρχονται όλη μέρα (Λευκίμη, Πάργα, Κέρκυρα, Πα-ξοί).  «Στη μέση της εκκλησίας ο επιτάφιος της Παναγίας στολισμένος με μυρωμένα λουλούδια. Σκύβουν όλοι και προσκυνούν με μεγάλη ευλάβεια».

Παναγιά  η Σπηλιανή (Μανδράκι Νισύρου)

Το πανηγύρι της Παναγίας διαρκεί εννιά ημέρες. Από 6-15 Αυγούστου. Στις 6 Αυγ. Γινόταν το άλεσμα του σιταριού στους χερόμυλους. Την ίδια μέρα αρχίζει το «Νιάμερο». Το νιάμερο είναι 300 μετάνοιες που κάνουν κάθε μέρα επί εννιά ημέρες. Οι γυναίκες «τάσουν»  να κρατήσουν το Νιάμερο. Οι μετάνοιες γίνονται μπροστά στην εικόνα και ψάλλουν:
Καλόν ’νεν  τ’άγιος ο Θεός
Καλό ’νεν κι ας το πούμε,
Οπού το λέει σώνεται
Κι οπού το ’κούει ’γιάζει
Κι οπού το καλοφουγκρασθεί
Παράδεισο λαβαίνει,
Παράδεισον και λουτουργιά
Μεσ’ τ’άγιο μοναστήρι. Εκεί Αγγέλοι λουτρου’ούν
Κι οι Αποστόλοι ψάλλουν

Στη μέση στέκει ασώματος
Και το χαρτί νεγνώνει.
Ποιός έχει πόδια να σταθεί
Και χέρια να τανύσει
Και στόμα ν’  απηλοηθεί
Στην φοβερά την κρίση.......
Κι ακόμη:
Τελείωσε το νιάμερο με ευλογία μεγάλη,
Του χρόνου νά ’μαστε καλά, κόρες, να ρτούμε πάλι.
Τέλεψαν οι μετάνοιες μας, ίδρως πολύς εχύθη
Σ’όλες τις ’νιαμερίτισσες  η Παναγιά ευχήθη.
Στο μεταξύ προετοιμάζεται η εκκλησία και τα σπίτια  με το ασβέστωμα ακόμη και των σκαλοπατιών της Παναγίας.

Το πρωί της γιορτής χτυπούν οι καμπάνες για να χαιρετίσουν τους προσκυνητές. Τα παιδιά αποβραδύς θα μαζέψουν ξύλα για το μαγείρεμα της ροβυθάδας  που προσφέρεται ως νηστίσιμο την παραμονή. Συγκεντρώνονται τα ταξίματα για το τραπέζι της γιορτής. Όσοι έχουν πρόσφατο πένθος δεν κάθονται στο τραπέζι. Σ’αυτούς η Επιτροπή στέλνει φαγητό στο σπίτι. Την παραμονή γίνεται εσπερινός όπου όλες οι ’νιαμερίτισσες παίρνουν μέρος και στολίζουν το κόλλυβο της Παναγίας. Το βράδυ μαζεύονται όλοι στο παλιό δημοτικό σχολείο και παρακάθονται σε τραπέζι. Την επομένη, μετά τη λειτουργία, γίνεται λιτάνευση της εικόνας η οποία κατεβαίνει τα σκαλοπάτια και φθάνει στο δημοτικό σχολείο όπου είναι η Τράπεζα και τοποθε-τείται προσωρινά στο εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου και το μεσημέρι πάλι στην Τράπεζα για να ευλογήσει το τραπέζι. Το φαγητό είναι πατσάς και κρέας με πατάτες .
Το βράδυ θα γίνει ο χορός της «Κούπας» Οι κοπέλες χορεύουν το νισύρικο χορό «εμπρός» που οδηγούν άντρες και ρίχνουν χρήματα στην κούπα, τα οποία χρησι-μοποιούνται για τις ανάγκες της μονής.

* Η Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη είναι τ. Διευθύντρια, επιστ. συνεργάτις Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.