Το όνομα του οικισμού - όρμου και η σχέση του με το ιερό νησί της Δήλου, το ημιτελές κολοσσιαίο άγαλμα του Διονύσου και η σχέση του με το ιερό του Διονύσου στα Παλάτια της Νάξου, τα λατομεία μαρμάρου και οι Νάξιοι γλύπτες που εργάζονταν εκεί, το αρχαίο λιμάνι, ο αρχαίος δρόμος του οικισμού και το στρατηγικής θέσης φρούριο του…
Μάνος Ελευθερίου, εκπαιδευτικός – ερευνητής, Αντιδήμαρχος Παιδείας – Διά Βίου Μάθησης & Πολιτισμού – Αθλητισμού & Νέας Γενιάς του Δήμου Γαλατσίου
(από την ομιλία - ανακοίνωση στο γενέθλιο των τριάντα χρόνων του Συλλόγου Απολλωνιατών, στις 10.02.2018 στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Γαλατσίου)
(από την ομιλία - ανακοίνωση στο γενέθλιο των τριάντα χρόνων του Συλλόγου Απολλωνιατών, στις 10.02.2018 στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Γαλατσίου)
Ο Απόλλωνας, το επίνειο της Κωμιακής Νάξου (αρχαία Κώμη = συνοικισμός μεγαλύτερος του χωριού και μικρότερος της κωμόπολης, κεφαλοχώρι), δεν είναι ένας απλός παραθεριστικός οικισμός, ο οποίος δημιουργήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Είναι ένα σημαντικό κέντρο πολιτιστικής κληρονομιάς κι αυτό πρέπει να το κατανοήσουμε όλοι. Κάτοικοι, φορείς και πολιτεία.
Aς αφεθούμε, όμως, να κάνουμε ένα μικρό ταξίδι στον όμορφο Απόλλωνα, ένα ταξίδι στον χρόνο και στην ιστορία του…
Στην περιγραφή του για τον Απόλλωνα, ο Γερμανός Ιησουίτης περιηγητής Ιγνάτιος Λίχτλε [Ignace Liechthle (1775 - 1835)] - ηγούμενος της Μονής Ιησουϊτών της Νάξου - στο Description de l’ile de Naxie, 1799 - 1800, (μετάφ. Γ. Κρέμου, περιοδ. 'Απόλλων, τόμ. Η', έν Πειραεϊ 1892, σ. 34.) αναφέρει:
«Έξ ώρας εκ της πόλεως κατά το βορειοανατολικόν μέρος της νήσου είναι η θέσις η ονομαζομένη Απόλλων. Είναι εις μίαν εξορίαν όπου υπάρχει μόνον ένας νερόμυλος οικοδομημενος από ένα Καθολικόν προ μερικών χρόνων. Είναι όμως πάρα πολλαί τοιαύται αρχαιότητες να παρατηρήση τις. Είναι φανερόν ότι ήτο μία χώρα προς αυτό το μέρος κατά το μέρος της θαλάσσης. Τα ερείπια ενός στενού δρόμου πλησίον εις τον αιγιαλόν συνιστάμενα εις εύμορφα τεμάχια μαρμάρου το αποδεικνύουν. Ο λιμένας δεν αξίζει διόλου, επειδή είναι το στόμιον αυτού πάρα πολύ ανοικτόν και υπόκειται εις τον βορειοανατολικόν άνεμον. Όμως ήτο ένα πρόχωμα (μώλος), από το οποίον απομένει μόνον τόσον όσον χρειάζεται διά να μην αλησμονηθή ολοτελώς. Ένα ποταμάκι χύνεται εις τον λιμένα, όταν ο άμμος προσχώμενος από τα κύματα δεν το χωνεύει…»
Συνεχίζει και περιγράφει το φρούριο για το οποίο μας πληροφορεί ότι αναγράφεται στα ερείπια: Φρούριο του Απόλλωνος. Παντού υπάρχουν διάσπαρτα μαρμάρινα μέλη και τεμάχια μαρμάρου, μαρμάρινες στήλες, δουλεμένα συντρίμμια και ερείπια, και φυσικά, το περίφημον αρχηνισμένον άγαλμα με τον υπέρογκον όγκον μαρμάρου. Περιγράφει το φρούριο του όρους Καλόγερος με τα κυκλώπεια τείχη, τις πάμπολλες στέρνες, τους πύργους, το τριπλό τείχος, τη θύρα της εισόδου – εξόδου…
Εγώ θα συμπληρώσω και τα κτιριακά κατάλοιπα - μάλλον των λατόμων και των γλυπτών - στο οικ. Ειρ. Ρουφάνη, Ν της θέσης εξόρυξης με τον ημίεργο Διόνυσο.
Όλα αυτά, μαρτυρούν την ύπαρξη ενός σημαντικού αρχαίου τόπου…
«Έξ ώρας εκ της πόλεως κατά το βορειοανατολικόν μέρος της νήσου είναι η θέσις η ονομαζομένη Απόλλων. Είναι εις μίαν εξορίαν όπου υπάρχει μόνον ένας νερόμυλος οικοδομημενος από ένα Καθολικόν προ μερικών χρόνων. Είναι όμως πάρα πολλαί τοιαύται αρχαιότητες να παρατηρήση τις. Είναι φανερόν ότι ήτο μία χώρα προς αυτό το μέρος κατά το μέρος της θαλάσσης. Τα ερείπια ενός στενού δρόμου πλησίον εις τον αιγιαλόν συνιστάμενα εις εύμορφα τεμάχια μαρμάρου το αποδεικνύουν. Ο λιμένας δεν αξίζει διόλου, επειδή είναι το στόμιον αυτού πάρα πολύ ανοικτόν και υπόκειται εις τον βορειοανατολικόν άνεμον. Όμως ήτο ένα πρόχωμα (μώλος), από το οποίον απομένει μόνον τόσον όσον χρειάζεται διά να μην αλησμονηθή ολοτελώς. Ένα ποταμάκι χύνεται εις τον λιμένα, όταν ο άμμος προσχώμενος από τα κύματα δεν το χωνεύει…»
Συνεχίζει και περιγράφει το φρούριο για το οποίο μας πληροφορεί ότι αναγράφεται στα ερείπια: Φρούριο του Απόλλωνος. Παντού υπάρχουν διάσπαρτα μαρμάρινα μέλη και τεμάχια μαρμάρου, μαρμάρινες στήλες, δουλεμένα συντρίμμια και ερείπια, και φυσικά, το περίφημον αρχηνισμένον άγαλμα με τον υπέρογκον όγκον μαρμάρου. Περιγράφει το φρούριο του όρους Καλόγερος με τα κυκλώπεια τείχη, τις πάμπολλες στέρνες, τους πύργους, το τριπλό τείχος, τη θύρα της εισόδου – εξόδου…
Εγώ θα συμπληρώσω και τα κτιριακά κατάλοιπα - μάλλον των λατόμων και των γλυπτών - στο οικ. Ειρ. Ρουφάνη, Ν της θέσης εξόρυξης με τον ημίεργο Διόνυσο.
Όλα αυτά, μαρτυρούν την ύπαρξη ενός σημαντικού αρχαίου τόπου…
Ο Απόλλωνας ήταν - από τα προϊστορικά χρόνια - ένα φυσικό βόρειο λιμάνι που εξυπηρετούσε τα κέντρα των ανατολικών Κυκλάδων και όχι μόνο. Ήταν το κοντινότερο σημείο στη Δήλο – το νησί του Απόλλωνα – κι έτσι έδινε την ευκαιρία στα πλεούμενα τής κάθε εποχής να ελλιμενίζονται λίγο πριν τον βασικό - ιερό προορισμό τους.
Ήταν, όμως και το λιμάνι από όπου μεταφέρονταν για τρεις τουλ. αι. οι όγκοι μαρμάρου και τα αριστουργηματικά αρχαϊκά γλυπτά σε όλο τον γνωστό τότε κόσμο, όπως ο 9μετρος κολοσσός των Ναξίων στη Δήλο, του οποίου θραύσματα διατηρούνται σήμερα εκεί. («Ο Ευθυκαρτίδης ή Ευθυκρατίδης με αφιέρωσε ο Νάξιος, που με έφτιαξε», γράφει στη βάση του γλυπτού). («Ο Αλξήνωρ με έφτιαξε ο Νάξιος· αλλά για κοιτάξτε!», γράφει στη βάση του ένα άλλο έργο, μια επιτύμβια στήλη από τον Ορχομενό της Βοιωτίας. Δυο φημισμένοι και μεγάλοι καλλιτέχνες - Απολλωνιάτες ο Ευθυκαρτίδης και ο Αλξήνωρ μαζί με πολλούς άλλους, εργάστηκαν εδώ, στον Απόλλωνα!). [Ο Βύζης ο Νάξιος πρωτοποριακός τεχνίτης μαρμάρου, ο Εύεργος ο Νάξιος – γιος του Βύζη, φημισμένος επίσης γλύπτης, ο Ξενοφών ο Νάξιος]
Από το ίδιο λιμάνι ταξίδεψαν στην Αθήνα οι αρχαϊκές κεραμώσεις της αθηναϊκής Ακρόπολης - τα μαρμάρινα δηλ. κεραμίδια του Παρθενώνα και των άλλων ναών, υλικά και ιερά αντικείμενα για πολλούς ναούς, στους οποίους ανάμεσα βρισκόταν και ο ναός του Δία στην Ολυμπία.
Το αρχαίο λιμενικό έργο φαίνεται να χρησιμοποιείται και από τους βυζαντινούς. Σήμερα, θεωρείται ένα από τα 30 καταγεγραμμένα αρχαία λιμενικά έργα στον ελλαδικό χώρο και ένα από τα 4 των Κυκλάδων [μαζί με το αρχαίο λιμενικό έργο στην Κέα (Όρμος Οτζιάς), στην Κύθνο (όρμος Μανδρακίου) και στην Άνδρο (Παλαιόπολη)]. Ένα τέτοιο μνημείο δεν μπορεί να γίνει αλιευτικός όρμος κι ούτε αλιευτικό καταφύγιο, αφού υπάρχουν διπλανοί όρμοι γι αυτά. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη του αρχαίου λιμανιού από τις λιθορριπές του, είναι θαμμένα κάτω από την άμμο. Υπάρχουν κι αυτά όμως που πνίγονται κάτω από το τσιμέντο του σημερινού κυματοθραύστη και, ασφυκτικά, φωνάζουν «βοήθεια» και «ντροπή»!
Ήταν, όμως και το λιμάνι από όπου μεταφέρονταν για τρεις τουλ. αι. οι όγκοι μαρμάρου και τα αριστουργηματικά αρχαϊκά γλυπτά σε όλο τον γνωστό τότε κόσμο, όπως ο 9μετρος κολοσσός των Ναξίων στη Δήλο, του οποίου θραύσματα διατηρούνται σήμερα εκεί. («Ο Ευθυκαρτίδης ή Ευθυκρατίδης με αφιέρωσε ο Νάξιος, που με έφτιαξε», γράφει στη βάση του γλυπτού). («Ο Αλξήνωρ με έφτιαξε ο Νάξιος· αλλά για κοιτάξτε!», γράφει στη βάση του ένα άλλο έργο, μια επιτύμβια στήλη από τον Ορχομενό της Βοιωτίας. Δυο φημισμένοι και μεγάλοι καλλιτέχνες - Απολλωνιάτες ο Ευθυκαρτίδης και ο Αλξήνωρ μαζί με πολλούς άλλους, εργάστηκαν εδώ, στον Απόλλωνα!). [Ο Βύζης ο Νάξιος πρωτοποριακός τεχνίτης μαρμάρου, ο Εύεργος ο Νάξιος – γιος του Βύζη, φημισμένος επίσης γλύπτης, ο Ξενοφών ο Νάξιος]
Από το ίδιο λιμάνι ταξίδεψαν στην Αθήνα οι αρχαϊκές κεραμώσεις της αθηναϊκής Ακρόπολης - τα μαρμάρινα δηλ. κεραμίδια του Παρθενώνα και των άλλων ναών, υλικά και ιερά αντικείμενα για πολλούς ναούς, στους οποίους ανάμεσα βρισκόταν και ο ναός του Δία στην Ολυμπία.
Το αρχαίο λιμενικό έργο φαίνεται να χρησιμοποιείται και από τους βυζαντινούς. Σήμερα, θεωρείται ένα από τα 30 καταγεγραμμένα αρχαία λιμενικά έργα στον ελλαδικό χώρο και ένα από τα 4 των Κυκλάδων [μαζί με το αρχαίο λιμενικό έργο στην Κέα (Όρμος Οτζιάς), στην Κύθνο (όρμος Μανδρακίου) και στην Άνδρο (Παλαιόπολη)]. Ένα τέτοιο μνημείο δεν μπορεί να γίνει αλιευτικός όρμος κι ούτε αλιευτικό καταφύγιο, αφού υπάρχουν διπλανοί όρμοι γι αυτά. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη του αρχαίου λιμανιού από τις λιθορριπές του, είναι θαμμένα κάτω από την άμμο. Υπάρχουν κι αυτά όμως που πνίγονται κάτω από το τσιμέντο του σημερινού κυματοθραύστη και, ασφυκτικά, φωνάζουν «βοήθεια» και «ντροπή»!
Το αρχαίο μαρμάρινο καλντερίμι, ο αρχαίος δρόμος πάνω στον οποίο μετέφεραν, με το σύστημα της διολίσθησης, τους μαρμάρινους όγκους και τα προκατεργασμένα γλυπτά, – παράνομα θαμμένος σήμερα κάτω από τα σπίτια και τα ξενοδοχεία, περιμένει στωικά τη μέρα της πλήρους ανακατασκευής του για να προσελκύσει βήματα σύγχρονων ανθρώπων.
Στον μυχό του όρμου, είχε, παράλληλα, κι ένα μεγάλο λατομείο μαρμάρου ο Απόλλωνας – μαζί με ένα δεύτερο μικρότερο πάνω από τον κόλπο Αφόρμου - από τα παλαιότερα που λειτούργησαν στον ελληνικό χώρο (7ος αι.) και από τα δώδεκα του νησιού, της Νάξου, που πρωτοστάτησε στην πλαστική και την αρχιτεκτονική. Τα απομεινάρια από ημίεργους κούρους και, κυρίως, το μοναδικό και αρχαϊκό, μεγαλειώδες και κολοσσιαίο, ημιτελές άγαλμα του γενειοφόρου Διονύσου - με το ιμάτιό του - είναι ο αδιάψευστος μάρτυρας. Το σχεδόν 11μετρο άγαλμα έμεινε εκεί που ξεκίνησε να κατασκευάζεται, για να θυμίζει τον θεό που γεννήθηκε στο νησί, στην κορυφή του όρους Ζευς ή Ζας, και ταξίδεψε σε όλα τα μέρη του αρχαίου κόσμου, δίνοντας χαρά, κέφι, ευθυμία, ψυχαγωγία και καλή διάθεση παντού. Μήπως γι αυτόν τον Διόνυσο δε γιορτάζουμε και σήμερα τις Απόκριες και τα καρναβάλια;
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου (Καστράκι – θέση Γράμματα), υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερόν Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο αι. π.Χ.. Όρος σημαίνει σημείο, σημείο του ιερού του Απόλλωνος. Αν υπήρχε ναός εκεί, αυτό θα έγραφε (όρος ιερόν Απόλλωνος). Εδώ όμως, η πινακίδα μας γράφει χωρίου και το χωρίο σημαίνει κτήμα – κτηματική περιουσία. Άρα η επιγραφή μας, μας πληροφορεί ότι το σημείο, η περιοχή, ο τόπος, είναι κτηματική περιουσία του ιερού του Απόλλωνα.
Ποιανού, όμως, ιερού του Απόλλωνα; Του εκατόμπεδου ναού στα Παλάτια, της Πορτάρας, τον οποίο ξεκίνησε ο Λύγδαμις και που πιθανόν να είναι του Διονύσου; Εκεί που την ίδια εποχή μένει μισοτελειωμένος αφού ήταν μιασμένος, πιθανόν από την πολεμική σύρραξη με τη Σάμο. Μισοτελειωμένοι και οι κούροι των Μελάνων αλλά και το άγαλμα που κείτεται στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα. Κι αυτό το κολοσσικό άγαλμα του Διονύσου, πιθανόν, να προοριζόταν για τον σηκό του ναού του Διονύσου – με την ασυνήθιστα μεγάλη θύρα για να μπορεί να περάσει το υπερμεγέθες γλυπτό. Στα Παλάτια, στη νησίδα που βρήκε την Αριάδνη ο γεννημένος στο νησί θεός.
Η δεύτερη υπόθεσή μας είναι η αρχαία πινακίδα στον Απόλλωνα, να αναφέρεται στο ιερό του Απόλλωνα στην κοντινή Δήλο, όπου οι Νάξιοι έχουν κυριαρχήσει τον 6ο π.Χ. αι., και εκμεταλλεύονται και εξουσιάζουν. Ο οίκος των Ναξίων στο ιερό νησί, ο Απόλλωνας των Ναξίων επίσης, οι λέοντες, η Νικάνδρη και τόσα άλλα αριστουργήματα, μαρτυρούν την κυριαρχία των Ναξίων στη Δήλο.
Η υπόθεση, λοιπόν, μάλλον οδηγεί στο ότι η επιγραφή μας, μας πληροφορεί ότι το σημείο, η περιοχή, ο τόπος, είναι κτηματική περιουσία του ιερού του Απόλλωνα των Ναξίων στη Δήλο.
Ποιανού, όμως, ιερού του Απόλλωνα; Του εκατόμπεδου ναού στα Παλάτια, της Πορτάρας, τον οποίο ξεκίνησε ο Λύγδαμις και που πιθανόν να είναι του Διονύσου; Εκεί που την ίδια εποχή μένει μισοτελειωμένος αφού ήταν μιασμένος, πιθανόν από την πολεμική σύρραξη με τη Σάμο. Μισοτελειωμένοι και οι κούροι των Μελάνων αλλά και το άγαλμα που κείτεται στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα. Κι αυτό το κολοσσικό άγαλμα του Διονύσου, πιθανόν, να προοριζόταν για τον σηκό του ναού του Διονύσου – με την ασυνήθιστα μεγάλη θύρα για να μπορεί να περάσει το υπερμεγέθες γλυπτό. Στα Παλάτια, στη νησίδα που βρήκε την Αριάδνη ο γεννημένος στο νησί θεός.
Η δεύτερη υπόθεσή μας είναι η αρχαία πινακίδα στον Απόλλωνα, να αναφέρεται στο ιερό του Απόλλωνα στην κοντινή Δήλο, όπου οι Νάξιοι έχουν κυριαρχήσει τον 6ο π.Χ. αι., και εκμεταλλεύονται και εξουσιάζουν. Ο οίκος των Ναξίων στο ιερό νησί, ο Απόλλωνας των Ναξίων επίσης, οι λέοντες, η Νικάνδρη και τόσα άλλα αριστουργήματα, μαρτυρούν την κυριαρχία των Ναξίων στη Δήλο.
Η υπόθεση, λοιπόν, μάλλον οδηγεί στο ότι η επιγραφή μας, μας πληροφορεί ότι το σημείο, η περιοχή, ο τόπος, είναι κτηματική περιουσία του ιερού του Απόλλωνα των Ναξίων στη Δήλο.
Οι προμηκυναϊκοί τάφοι της περιοχής με τα πλούσια χάλκινα κτερίσματα, δείχνουν το αρχαίο ορυχείο χαλκού στην περιοχή Αφόρμους και το τοπωνύμιο Χαλκίδιον (σήμερα Χαρκιδιά) όπου μαρτυρούν τη σχέση του τόπου με την εξόρυξη αλλά και τα εργαστήρια χαλκού.
Το παρατημένο και παραμελημένο προϊστορικό κάστρο του όρους Καλόγερος, το Φρούριο του Απόλλωνα, μαρτυρά τη στρατηγική σημασία του σημείου. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ιστορία του νησιού από τα προϊστορικά χρόνια, συνέχισε στα κλασικά, στα βυζαντινά και στην τουρκοκρατία. Το μικρό αυτό φρούριο με τα κυκλώπεια τείχη, λέει ο Τουρνεφόρ, ότι χτίστηκε από τους Αθηναίους. Ο προϊστορικός πύργος του με τα κυκλώπεια τείχη, οι βυζαντινοί πύργοι – τα δωμάτια και οι δεξαμενές κείτονται κι αυτά ξεχασμένα από την άγνοια και την αδιαφορία μας…
Ο Απόλλωνας περιμένει.
Περιμένει για την Ελλάδα και τα παιδιά του.
Περιμένει έναν λιμενοβραχίονα – ανοιχτά του λιμανιού.
Περιμένει την ανακατασκευή και φωτισμό του προϊστορικού κάστρου του, του αρχαίου λιμανιού του και του αρχαίου δρόμου του.
Πρέπει να εκλείψουν οι διχόνοιες και οι έριδες, οι μικροπολιτικές και οι πολιτικές απάτες, οι ζήλιες και τα ατομικά συμφέροντα.
Μόνο έτσι θα έρχονται – από όλα τα μέρη του κόσμου - ταξιδευτές για να ζήσουν λίγες μέρες, μαζί με τους ντόπιους κατοίκους και παραθεριστές, την ομορφιά του τοπίου, την ιστορία – ζωντανή μπροστά τους – με τον επιβλητικό Διόνυσο, τον μαρμάρινο δρόμο, το αρχαίο λιμάνι, το προϊστορικό φρούριο, παράλληλα με τις σύγχρονες υποδομές…
Περιμένει για την Ελλάδα και τα παιδιά του.
Περιμένει έναν λιμενοβραχίονα – ανοιχτά του λιμανιού.
Περιμένει την ανακατασκευή και φωτισμό του προϊστορικού κάστρου του, του αρχαίου λιμανιού του και του αρχαίου δρόμου του.
Πρέπει να εκλείψουν οι διχόνοιες και οι έριδες, οι μικροπολιτικές και οι πολιτικές απάτες, οι ζήλιες και τα ατομικά συμφέροντα.
Μόνο έτσι θα έρχονται – από όλα τα μέρη του κόσμου - ταξιδευτές για να ζήσουν λίγες μέρες, μαζί με τους ντόπιους κατοίκους και παραθεριστές, την ομορφιά του τοπίου, την ιστορία – ζωντανή μπροστά τους – με τον επιβλητικό Διόνυσο, τον μαρμάρινο δρόμο, το αρχαίο λιμάνι, το προϊστορικό φρούριο, παράλληλα με τις σύγχρονες υποδομές…
ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΑΝΤΙΔΗΜΑΡΧΟΣ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.